Communicatie
Taalfilosofie

Taalfilosofie
		Als ik een woordgebruik' zei Hupty Dumpty   'betekent het precies wat ik wil dat het betekent- niet meer en niet minder.' De vraag is 'zei Alice 'of je woorden zoveel dingen kunt laten betekenen'. 'De vraag is '' zei Humpty Dumpty 'wie er de baas is; daar gaat het om.'  [Lewis Carroll cit: Dennett (1991)p436]
Taal is zonder twijfel ons belangrijkste communicatiemiddel. Het hoofdthema van de taalfilosofie in deze sectie is de relatie tussen taal en betekenis. Andere aspecten van taal die filosofisch beschouwd kunnen worden zijn: de evolutie van taal, de relatie taal en cultuur, de relatie tussen taal en denken, de relatie tussen taal en communicatie en tenslotte (?) de beperkingen van Taal en Taalgebruik.
In al deze beschouwingen komt de vraag aan de orde: 'hoe komt het dat zoiets complex als taal zo efficiënt kan werken'?

 Er zijn twee hoofdbenaderingen in de taalfilosofie te onderscheiden namelijk:

• de benadering van de taal als een op zich zelfstaande entiteit zoals de formele taalfilosofie met een benadering vanuit de zuivere logica [zie formele taalfilosofie.];
• de op communicatie gerichte benadering die zich bezig houdt met de relatie tussen taal en betekenis hieronder valt ook  informele of 'ordinary language' filosofie;

Hoewel er waarschijnlijk altijd een kloof zal blijven bestaan, kunnen we constateren dat de twee benaderingen met name de laatste decennia naar elkaar toegroeien. Zo worden in de formele taalfilosofie functies toegevoegd om modaliteit en temporele informatie aan te geven. In de meer algemene taalfilosofie worden zaken gedetaileerder geanalyseerd. Daarnaast is er meer aandacht voor de relatie met cognitieve processen.

Deze sectie gaat verder in op de benadering vanuit communicatie en betekenis (De belangrijkste benadering vanuit de syntax is weergegeven in de sectie structuralisme).

Taal en Betekenis

Er is in de loop van de tijd maar met name in de laatste anderhalve eeuw een breed spectrum aan theorieën ontstaan over de relatie taal en betekenis en het lijkt erop dat er niet één enkelvoudige theorie is die alle aspecten kan verklaren. Dit komt onder meer doordat deze theorieën zich slechts focusseren op twee hoofdelementen. De hoofdelementen die aan de orde moeten komen zijn naast Taal: het Denken, de Werkelijkheid en het  Discours / Domein ofwel de gebruiksomgeving, waarin de taal op dat moment gebruikt wordt.  Het belang van de gebruikersomgeving wordt duidelijk door de verschillende omschrijvingen van een woord  te bekijken in verschillende wetenschappen / omstandigheden voorbeeld 'discours'. Daarnaast is er sprake van wijziging of detaillering van een betekenis gedurende een communicatieproces. Deze dynamische betekenis is wat ik hier aangeef met het 'Discours'.

Dit diagram is geïnspireerd door de driehoek die [Stokhof 2000] gebruikt. Toevoeging van Discours/Domein maakt het model bruikbaar als illustratie voor deze sectie

Verschillende taalfilosofische theorieën richten zich op verschillende relaties tussen deze hoofdelementen:
Het mentalisme richtte zich vooral op de relatie tussen Taal en Denken. Dit concept is al door Aristoteles beschreven en is tot eind van de 19de eeuw dominant gebleven. Hij stelde dat de taal symbolen zijn van mentale ervaring en die ervaringen zijn voor alle mensen hetzelfde. Het mentalisme kan daardoor gecombineerd worden met verschilllende kentheoriën. De realisatie van de gemeenschappelijke betekenis voor taalgebruikers wordt daarmee echter onvolledig ingevuld. Dit concept raakte op de achtergrond doordat de taalfilosofie zich ook ging bezig houden met de relatie tot de wereld.
De extentionele- en de intensionele semantiek zijn er op gericht de psychologische aspecten (gerelateerd aan het denken) te vermijden en richten zich op de betekenis als relatie tussen Taal en Wereld.
Frege geeft de aanzet tot een benadering die zich richt op de relatie Taal en Wekelijkheid. Hij komt hietoe door de observatie dat verschillende taal uitingen enerzijds eenzelfde betekenis hebben - zoals 'vijf', 5, V, '2+3' etc. - en anderzijds verschillende taal uitingen op een inhoudlijk andere wijze naar eenzelfde zaak in de werkelijkheid kunnen refereren. Het bekende voorbeeld hiervan is 'de morgenster' en de 'avondster' verwijzen beide naar de planeet Venus. Toch kan men niet zeggen dat ze precies dezelfde betekenis hebben. Frege introduceerde daarom een tussenstap: de Betekenis van taalelementen (Frege noemt dat 'Sinn'). De betekenis is de basis voor een Verwijzing naar iets in de werkelijkheid  (de verwijzing noemt Frege 'Bedeutung')
De Intentionele semantiek richt zich op de communicatie aspecten vanuit de relatie taal en denken. De eerste aanzet voor deze benadering komt van Wittgenstein nadat in zijn Tractatus de beperkingen van een formele taalanalyse waren gebleken, laat hij in zijn latere werk (veelal aangeduid met Wittgenstein II) aan de hand van veel voorbeelden zien dat de betekenis van taaluitingen begrepen moeten worden vanuit hun gebruik [Wittgenstein 1945/63]. Daarmee verschuift het accent in de relatie 'taal en betekenis' van woorden en zinnen naar context. Deze benadering van taalgebruik is na Wittgenstein systematisch uitgewerkt met name door H.Paul Grice. Hij merkte daarbij op dat bij het  taalgebruik in de praktijk de betekenis dikwijls niet overeeneen komt met met de letterlijke betekenis. Deze benadering wordt aangeduid met Pragmatiek. Bij deze benadering wordt de relatie met de wereld niet (duidelijk) meegenomen.	Bij de intentionele semantiek ligt het accent op de intentie van de spreker zich te richten op de hoorder  Pragmatiek

Taalfilosofie en Pragmatiek

De flexibilteit van het taalgebruik komt aan de orde bij de taal Pragmatiek.
Het duidelijkst is dit het geval bij bepaalde uitdrukkingen zoals: 'hij kocht een kat in de zak'. Maar ook op een veel genuanceerdere wijze is het gebruik van uitdrukkingen situatie gebonden. Zo heeft de uitdrukking: 'kan de deur dicht' meestal de betekenis van een vrij dringend verzoek de deur te sluiten. Bij kleine kinderen blijkt bepaald 'onnatuurlijk gebruik nog niet over te komen, zij antwoorden dan met 'ja' op de vraag 'is je moeder thuis' de uitdrukkingen.  Niet alleen in subculturen en in kleine kringen ontwikkelt de taal zich met specifieke betekenis van uitdrukkingen ook in wetenschap en filosofie heeft elke stroming zijn specifieke relatie tussen uitdrukking en betekenis. Dat communicatie in velerlei situaties mogelijk is ook met onnatuurlijke betekenis wordt beschreven met Grice's:

conversationele implicatuur.    
Hij gaat daarbij uit van de intentie van de spreker die zijn taalgebruik afstemt op de communicatie met zijn doelgroep.
Uitgangspunt daarbij is het Coöperatieve-principe: 
'maak je bijdrage aan de conversatie in overeenstemming met wat op dat moment vereist is door het geaccepteerde doel van het gesprek waarin je participeert.'
Zelfs bij ruzie kunnen we er van uitgaan dat de partijen proberen op deze basis een bijdrage te leveren.

Submaximes van het Coöperatie-principe
Het Cooperatie-principe kan verder uitgewerkt worden in algemene gedragsregels die op basis van dit principe in het algemeen worden gehanteerd. Deze regels zijn zowel beschrijvend als normatief voor een goed gesprek .		Kwaliteit:	Zeg niets waarvan je weet dat het onwaar is.
			Zeg niets waarvoor je geen evidentie hebt.
		Kwantiteit:	Maak je bijdrage zo informatief als nodig.
			Maak je bijdrage niet informatiever dan nodig.
		Wijze:  wees helder	Vermijd onduidelijkheid.
			Vermijd ambiguïteit.
			Wees kort.
			Wees ordelijk.

Een deel van de inhoud die een spreker overdraagt wordt overgebracht op grond van de aanname dat de spreker zich houdt aan het Coöperatieve principe. 

Grice definieert conversationele implicaturen als implicaties in een conversatie die essentieel verbonden zijn met een uitspraak en daarmee informatie overdragen die niet samenvallen met de letterlijke betekenis van die uitspraak als volgt:	Definitie conversationele implicatuur:
	Van een persoon die door te zeggen ‘dat p’ heeft geïmpliceerd ‘dat q’ kan gezegd worden dat hij conversationeel q geïmpliceerd heeft mits: 1.      aangenomen mag worden dat hij de conversationele maximes of tenminste het coöperatieve principe volgt 2.      de veronderstelling dat hij ervan bewust is dat q is vereist om consistent te zijn met het zeggen van p juist is. 3.      de spreker denkt (en verwacht dat de hoorder denkt dat de spreker denkt) dat de hoorder in staat is te begrijpen, of intuïtief begrijpt, dat de veronderstelling van 2 vereist is.

Grice's benadering vertoont gelijkenis met het oudere mentalisme. Echter waar het mentalisme gefocusseerd is op de relatie taal en denken brengt Grice het communicatieve aspect van taal in als hoofdelement. Daarmee worden een aantal beperkingen van het mentalisme opgeheven. Het hier beschreven proces is dus een combinatie van wat hier boven is aangegeven met het Domein en de Discours.

 

Taalhandelingen
John R. Searle maakt nog duidelijker onderscheid tussen de handeling die we verrichten in de taaluiting (illocutionaire handeling) en de handeling door middel van de taaluiting (perlocutionaire handeling). Perlocutionaire handeling onderscheiden zich met name in die gevallen waarin de natuurlijke betekenis \vrijwel/ geheel los komt te staan van het doel van de handeling. Bijvoorbeeld uitingen om iemand aan het schrikken te maken, maar ook vloeken, schelden ed. . Ook het begroeten met woorden als 'how are you' waarop geen antwoord verwacht hebben de woorden de functie 'hallo' gekregen. Verdere analyse van deze perlocionaire handelingen vallen buiten het bestek van deze filosofietuin.

Taal - communicatie model

Op basis van bovenstaande kunnen we komen tot een samengesteld model

Toelichting: Vanuit zijn op informatie overdracht gerichte intentie codeert de Spreker zijn gedachten tot zinnen,dat wil zeggen hij baseert zich op het coöperatie principe en de conversationele implicaturen (zie concepten van Grice hierboven). Voor de codering baseert hij zich op de relatie tussen Betekenis en (zijn wereld) zoals die 'gebruikelijk' is in het Domein waarin hij zich  denkt te bevinden met de Hoorder, waarbij betekenissen zich gedurende de informatie uitwisseling in het actuele discours zich hebben kunnen wijzigen en/of verscherpen. Deze betekenis heeft de spreker zich n het algemeen eigengemaakt in een rol als Hoorder.

Opm: Het denken is in dit model niet weergegeven alleen het resultaat ervan is het start respectievelijk  eindpunt van het dit proces. Uitgangspunt is hier de zin als onderdeel van het discours: woorden krijgen hun actuele betekenis in de zin, zinnen in het discours dat weer gerelateerd is aan het domein.

 

Metataal

Een specifieke klasse van Domein talen zijn Metatalen t.o.v. een object taal. Ze vormen een belangrijk hulpmiddel om verwarring en paradoxen te onderkennen en te voorkomen door het onderscheid tussen verschillende taalniveaus aan te duiden. 
Hiermee wordt bedoeld dat we, wanneer we het over een taal of taalgebruik hebben, dit niet in de zelfde taal (mogen) doen. We maken dan in zo'n geval gebruik van een Metataal. Wel kunnen in de praktijk de Objecttaal (de taal waar we het over hebben) en de Metataal de zelfde woorden en regels hebben. Het onderscheid kan expliciet  nodig zijn om misverstanden en paradoxen te vermijden.

Een bekende paradox uit de Griekse oudheid illustreert de noodzaak van bovengenoemd onderscheid:

"Ik ben een Kretenzer en alle Kretenzers zijn leugenaars" .

Of in een eenvoudiger vorm: "deze zin is onwaar". Als de zin waar is, is hij onwaar, als hij onwaar is, is hij waar.

Als logica of wiskunde uitgelegd worden is het vrij duidelijk dat deze uitleg in een Metataal gebeurt. Ook in het geval van een Nederlands leerboek over een vreemde taal geeft dit geen aanleiding tot misverstanden. Maar ieder die een grammaticaboek over een vreemde taal wat in die taal zelf is geschreven bestudeert ziet het probleem. 

Historie
Het principe van het onderscheid in taal en metataal is rond 1940 door Tarski geïntroduceerd. Daarmee werd bovenstaande paradox na twintig eeuwen opgelost. Bovenstaande soort paradoxen kunnen ontstaan wanneer men in een zin tegelijkertijd in die zin iets over die zin zegt. Dat wil zeggen het gebruik van taal en de metataal onvoldoende onderscheidt. Voor die tijd onderkende men wel dat er iets mis ging maar was het niet duidelijk waarom het misging.

In veel teksten wordt bovengenoemd onderscheid niet gemaakt. Dikwijls geeft het geen problemen, toch is het goed het potentiële probleem te kennen,te onderkennen.

Beperkingen van de Taal

Twee belangrijke fundamentele beperkingen van Taal en Taalgebruik kunnen worden onderscheiden:

1. Onze gewone taal en taalgebruik zijn niet eenduidig maar strikte logica of strikt logisch taalgebruik zijn onvoldoende om goed te communiceren zelfs binnen strikte domeinen van wetenschap en filosofie.
Voorbeelden van de gevolgen hiervan zijn onder andere te vinden bij de sectie Paradoxen / vaagheidparadoxen met doorverwijzing naar Fenomenologie en Pragmatisme.

2. Onze kennis is niet alleen 'talige' , en de wijze waarop we communiceren kan daarom niet alleen talig zijn.
Dit is eenvoudig aan de hand van enkele voorbeelden aan te tonen:
- We herkennen een bekende snel in een grote groep met name aan zijn gezicht. Het is onmogelijk de kenmerken in woorden voor iemand anders te beschrijven met als resultaat een vergelijkbaar herkenningsvermogen.
- Vrijwel het gehele gebied van de cartografie is gebaseerd op de grafische weergave. Het is onmogelijk een kustlijn of een plattegrond van een stad in woorden weer te geven zodanig dat je er zelf of een ander daar gebruik van kan maken (zie ook de kaart paradox).
- Ook de wetenschappen met name de technische zijn niet mogelijk op basis van alleen talige informatie met name tekeningen van bv biologische entiteiten, technische constructies, etc. zijn onmisbaar.

Taalfilosofie Historisch 

Plato
In de dialoog Cratylus gaat Hermogenus er van uit dat namen zowel voor mensen als voor zaken tot stand komen op basis van onderlinge afspraak, hij wijst er daarbij op dat andere volkeren andere woorden gebruiken. In de dialoog komt hij echter terecht in de bekende Socratische val. Stap voor stap wordt hij door Socrates overtuigd dat een natuurlijke juistheid in  naamgeving is: 
'Het is er mee als de letters, ge weet dat we hun namen noemen niet de letter zelf, behalve in vier gevallen: de e, u, de korte en lange o. Voor de andere klinkers en medeklinkers schikken we er andere letters omheen als we ze noemen maken we er namen van. Maar zolang we er, duidelijk merkbaar, de eigenschappen van de letter in leggen handelen we op de juiste manier. Neem bijvoorbeeld de bèta. Ge ziet dat de b helemaal niet te lijden heeft gehad van de toegevoegde letters.' [Plato IIp118] 

Aristoteles over de taal en de betekenis: 'Gesproken klanken zijn symbolen van mentale affecties (affections of the soul) en geschreven tekens zijn synbolen van gesproken klanken. En zoals het schrift niet voor alle mensen hetzelfde is, zo zijn ook de gesproken klanken dat niet. Maar de mentale statussen waarvan deze op de eerste plaats de symbolen zijn, zijn voor alle mensen hetzelfde; en dat waar deze affecties afbeeldingen van zijn - de acuele dingen- zijn ook hetzelfde. Deze   zaken zijn behandeld in het welk over de ziel.' (in het Nederlands vertaald vanuit Barnes 1984:16a1,2 p25 )

De benadering van Aristoteles is verder uitgewerkt in het Mentalisme.

Mentalisme 
Het mentalisme is de meest intuïtieve  benadering van taal - betekenis relatie.  Het mentalisme gaat uit van het volgende schema: 

Spreker		Taal		Hoorder
gedachte	--------->	zin	--------->	gedachte
	codering	symbool	decodering

Hoewel rationalisme en empirisme tegenover elkaar stonden wat betreft de fundering van kennis hanteerden ze op dit punt hetzelfde concept.
Vragen bij het mentalisme zijn echter afhankelijk van die kennistheoretische positie:

• Hoe komt de intersubjectiviteit van de betekenis tot stand. De relatie tussen het codeer- en decodeerproces wordt namelijk binnen het mentalisme niet verder uitgewerkt. Deze uitwerking vinden we de laatste decennia wel zowel bij de informele taalfilosofie in het intentionalisme als in de formele taalfilosofie 
• Aangenomen dat ideeën symbolen zijn: hoe komen ideeën aan hun betekenis en wat schieten we op met een betekenistheorie die symbolen van taal vertaalt in mentale symbolen.
• Wat is de relatie tussen de taal & gedachtes enerzijds en de werkelijkheid. Deze relatie wordt in principe ingevuld door de te kiezen kentheorie waarbij de beperkingen direct gerelateerd zijn aan die keuze:

	Problemen van de empirische positie:		Problemen van de rationalistische positie:
	Hoe krijgen woorden die een logische functie hebben, zoals: 'en', 'of', 'als...dan', 'mogelijk', 'noodzakelijk' etc.,  hun betekenis?		Hoe krijgen woorden die een directe empirische relatie hebben hun betekenis zoals bv. rood ( iets lastiger nog: oranjerood).
	Hoe verhouden de betekenissen van zinnen zich tot die van woorden in bv.: 'hij kocht een kat in de zak'.		hoe kan intersubjectiviteit geverifieerd worden zonder te verwijzen naar iets in de werkelijkheid

Bij het mentalisme lag de focus dus op de relatie denken taal. De relatie met de wereld is afhankelijk van de te kiezen kentheorie. De codering en decodering moet bepaald worden door een overeenkomst in kennis. Dat maakt communicatie onmogelijk als de overeenstemming er niet is of zelfs als er geen zekerheid is over de gemeenschappelijke kennis. 

 

------

Voorbeelden

Voorbeeld: van Domein afhankelijke betekenissen:

Het woord discours heeft meerdere betekenissen zoals bv in de wikipedia aangegeven:

• Gebrek aan overeenkomst onder personen, groepen of dingen.
• Het spreken van een bepaalde groep op een bepaald niveau; vertoog.
• Spanning of geschil dat uit een gebrek aan overeenkomst voortvloeien; 
• Muziek: Een niet harmonieuze (= kloppend geheel) combinatie van gelijktijdig klinkende tonen; een dissonantie.
• Muziek: Een verward of ruw geluid of het zich vermengen van dit soort geluiden.
• Taalkunde en filosofie: het communicatief proces waarbij structuren een tekstuele betekenis krijgen;

In de Postmoderne filosofie van met name Lyotard wordt de betekenis van Discours ook weer specifiek ingevuld.

Voorbeeld: vermenging van Domeinen
Een bij bovenstaand principe aansluitend voorbeeld is het intrinsiek onjuiste tegenargument met verwijzing naar een ander Domein/metaniveau: "de werkgevers zeggen dat loonsverhoging slecht is voor de economie  maar ze zijn gewoon tegen omdat ze meer winst willen maken". Men kan ook zeggen dat hier een niet ter zake doend tegenargumenten wordt gebruikt. Dat wil niet zeggen dat het niet waar is maar het is binnen het domein van de discussie over economische effecten een onjuist argument.